วิจรณจิตฺตนฺติ คเหตฺวา วิจรณวเสน วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขานามาติ เอวํนามกาฯ พฺราหฺมณปาสณฺฑิกาติ ชาติยา พฺราหฺมณา, ฉนฺนวุติยา ปาสณฺเฑสุ ตํ สงฺขาสญฺญิตํ ปาสณฺฑํ ปคฺคยฺห วิจรณกาฯ ปฏโกฏฺฐกนฺติ ทุสฺสาปณกํฯ ทสฺเสนฺตาติ ยถาคติกมฺมวิปากจิตฺตตํ ทสฺเสนฺตา ฯ ตํ จิตฺตนฺติ ตํ ปฏโกฏฺฐกจิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จินฺเตตฺวา กตตฺตาติ ‘‘อิมสฺส รูปสฺส เอวํ หตฺถปาทา, เอวํ มุขํ ลิขิตพฺพํ, เอวํ อาการวตฺถคฺคหณานิ, เอวํ กิริยาวิเสสา, เอวํ กิริยาวิภาคํ, สตฺตวิเสสานํ วิภาคํ กาตพฺพ’’นฺติ ตสฺส อุพฺพตฺตนขิปนปวตฺตนาทิปโยชนญฺจาติ สพฺพเมตํ ตถา จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน มนสา จินฺติตํ นามฯ อุปายปริเยสนจิตฺตนฺติ ‘‘หตฺถปาทา เอวํ ลิขิตพฺพา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตอุปายสฺส เจว ปุพฺเพ ปวตฺตสฺส ภูมิปริกมฺมวณฺณธาตุสมฺมาโยชนุปายสฺส จ วเสน ปวตฺตํ จิตฺตํฯ ตโตปิ จิตฺตตรนฺติ ตโต จิตฺตกมฺมโตปิ จิตฺตตรํ จิตฺตกาเรน จินฺติตปฺปการานํ สพฺเพสํเยว จิตฺตกมฺเม อนิปฺผชฺชนโตฯ กมฺมจิตฺเตนาติ กมฺมวิญฺญาเณนฯ กมฺมจิตฺเตนาติ วา กมฺมสฺส จิตฺตภาเวนฯ โส กมฺมสฺส วิจิตฺตภาโว ตณฺหาวเสน ชายตีติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐสาลินีฏีกายํ วิภาวิโตฯ เอวํ จิตฺตาติ เอวํ จิตฺตรูปวิเสสาฯ โยนิํ อุปเนตีติ ตํ ตํ อณฺฑชาทิเภทํ โยนิวิเสสํ ปาเปติ วณฺณวิเสโส วิย ผลิกมณิกํฯ น หิ วิเสสา หิตวิจิตฺตสามตฺถิยกมฺมํ โยนิํ อุปเนติ, ตสฺส ตสฺส วิปากุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวติ ยํ ยํ โยนิํ กมฺมํ สตฺเต อุปเนติ, ตํตํโยนิมูลโก เตสํ สตฺตานํ จิตฺตวิจิตฺตภาโวฯ เตนาห ‘‘โยนิอุปคตา’’ติอาทิฯ สทิสจิตฺตาว สทิสจิตฺตภาวา เอวฯ อิตีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อุปฺปฏิปาฏิยา นิคมนํฯ

ติรจฺฉานคตจิตฺตภาวโต จิตฺตสฺเสว สวิเสสํ จิตฺตภาวกรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จิตฺตํ นาเมตํ จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สหชาตธมฺมจิตฺตตายาติ ราคาทิสทฺธาทิธมฺมวิจิตฺตภาเวนฯ ภูมิจิตฺตตายาติ อธิฏฺฐานจิตฺตตายฯ กมฺมนานตฺตํ มูลํ การณํ เอเตสนฺติ กมฺมนานตฺตมูลกา, เตสํฯ ลิงฺคนานตฺตํ อิตฺถิลิงฺคาทินานตฺตวเสน เจว ตํตํสณฺฐานนานตฺตวเสน จ เวทิตพฺพํฯ

สญฺญานานตฺตํ อิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสาทิสญฺญานานตฺตวเสน ฯ โวหารนานตฺตํ ติสฺโสติอาทิโวหารนานตฺตวเสนฯ จิตฺตานํ วิจิตฺตานํฯ ตํตํโวหารนานตฺตมฺปิ จิตฺเตเนว ปญฺญปียติฯ รงฺคชาตรูปสมุฏฺฐาปนาทินา วตฺถํ รญฺชยตีติ รชโก, วณฺณกาโรฯ ปุถุชฺชนสฺส อตฺตภาวสญฺญิตรูปสมุฏฺฐาปนตา นิยตา เอกนฺติกาติ ปุถุชฺชนคฺคหณํฯ ‘‘อภิรูปํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา

[101] อตฺถสฺสาติ หิตสฺสฯ อสาธิกา ‘‘ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ อนนุยุตฺตสฺส วุตฺตตฺตาฯ อิตราติ สุกฺกปกฺขอุปมาฯ สาธิกา ภาวนาโยคสฺส อนุยุตฺตตฺตาฯ ตญฺหิ ตสฺส สาธิกา เวทิตพฺพาฯ สมฺภาวนตฺเถติ ปรมตฺถสมฺภาวเนฯ เอวญฺหิ กณฺหปกฺเขปิ อปิสทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ สมฺภาวนตฺเถติ วา ปริกปฺปนตฺเถติ อตฺโถฯ สงฺขาตพฺเพ อตฺเถ อนิยมโต วุจฺจมาเน สงฺขาโต อนิยมตฺโถ วาสทฺโท วตฺตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อูนาธิกานีติ อูนานิปิ อธิกานิปิ กิญฺจาปิ โหนฺติ, เอกํโส ปน คเหตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วจนํ สนฺธาย ‘‘วจนสิลิฏฺฐตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาทนขสิขาหิ อโกปนวเสน สมฺมา อธิสยิตานิฯ อุตุนฺติ อุณฺหอุตุํ กายุสฺมาวเสนฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ ภาวิตานีติ กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณน อิมํ อปฺปมาทํ กตฺวาฯ โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ อนนฺตราเยน ตโต นิกฺขมิตุํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เต หี’’ติอาทิมาหฯ สยมฺปีติ อณฺฑานิฯ ปริณามนฺติ ปริปกฺกํ พหินิกฺขมนโยคฺคตํฯ

ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถนฯ สํสนฺทิตฺวา สมฺมา โยเชตฺวาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน ญาณสฺส ติกฺขาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ญาณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน สูรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโว , วีริยวเสน ปริณามภาโวฯ ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโลฯ วฑฺฒิตกาโลติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากาโลฯ อนุโลมฏฺฐานสฺส หิ วิปสฺสนา คหิตคพฺภา นาม ตทา มคฺคคพฺภสฺส คหิตตฺตาฯ ตชฺชาติกนฺติ ตสฺส วิปสฺสนานุโยคสฺส อนุรูปํฯ สตฺถาปิ คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ ภินฺทาเปติฯ

โอลมฺพกสงฺขาตนฺติ โอลมฺพกสุตฺตสงฺขาตํฯ ปลนฺติ ตสฺส สุตฺตสฺส นามํฯ ธาเรตฺวาติ ทารูนํ เหยฺยาทิชานนตฺถํ อุปเนตฺวาฯ ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ เอเตน ปเลน คณฺฑหาโร ‘‘ปลคณฺโฑ’’ติ ปจฺฉิมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ คหณฏฺฐาเนติ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺฐาเนฯ สมฺมเทว เขปียนฺติ เอเตน กายทุจฺจริตาทีนีติ สงฺเขโป, เตนฯ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ทิวเส ทิวเส อาสวานํ ปริกฺขโย อิธ ‘‘วิปสฺสนายานิสํโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ เหมนฺติเกน กรณภูเตนฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, เหมนฺติเกติ อตฺโถฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธผลานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติฯ

มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ สภาวคมฺภีรภาวโตฯ นาวา วิย โยคาวจโร มโหฆุตฺตรณโตฯ ปริยาทานํ วิยาติ ปริโต อปริปูรณํ วิยฯ ขชฺชมานานนฺติ สงฺขาทนฺเตน วิย อุทเกน เขปิยมานานํ พนฺธนานํฯ ตนุภาโวติ ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺติยา อสมตฺถตาย ทุพฺพลภาโวฯ วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหีติ วิปสฺสนาญาณสมุฏฺฐิเตหิ ปีติปาโมชฺเชหิฯ โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเนติ วิวิธปฏิปตฺติยา อุกฺขายมาเน ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปกฺขายมาเนฯ ทุพฺพลตา ทีปิตา ‘‘อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[102] ภาเวนฺตสฺสาติ วิปสฺสนาย มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ เตนาห – ‘‘สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิฯ สนฺตาเนตฺวาติ กสนฏฺฐานํ สพฺพโส วิตเนตฺวา ปตฺถริตฺวาฯ กิเลสาติ อุปกฺกิเลสปฺปเภทา กิเลสาฯ อนิจฺจสญฺญาญาเณนาติ อนิจฺจสญฺญาสหคเตน ญาเณนฯ

ลายนนฺติ ลายนํ วิย นยนํ วิย นิจฺโฉฏนํ วิย จ อนิจฺจสญฺญาญาณํฯ อิมินา อตฺเถนาติ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปาฬิยา อตฺเถน, อุปมา สํสนฺเทตพฺพาติ เอตฺถ ปพฺพชลายโก วิย โยคาวจโรฯ ลายนาทินา ตสฺส ตตฺถ กตกิจฺจตาย ปริตุฏฺฐิ วิย อิมสฺส กิเลเส สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน กาลสฺส วีตินามนาฯ

กูฏํ คจฺฉนฺตีติ ปาริมนฺเตน กูฏํ คจฺฉนฺติฯ กูฏํ ปวิสนภาเวนาติ กูฏจฺฉิทฺทํ อคฺเคน ปวิสนวเสนฯ สโมสริตฺวาติ ฉิทฺเท อนุปวิสนวเสน จ อาหจฺจ อวฏฺฐาเนน จ สโมสริตฺวา ฐิตาฯ กูฏํ วิย อนิจฺจสญฺญา อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อวฏฺฐานสฺส มูลภาวโตฯ โคปานสิโย วิย จตุภูมกกุสลา ธมฺมา อนิจฺจสญฺญามูลกตฺตาฯ กูฏํ อคฺคํ สพฺพโคปานสีนํ ตถาอธิฏฺฐานสฺส ปธานการณตฺตาฯ อนิจฺจสญฺญา อคฺคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนิจฺจสญฺญา โลกิยาติ อิทํ อนิจฺจสญฺญานุปสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน อธิคตอริยมคฺเค อุปฺปนฺนสญฺญา อนิจฺจสญฺญาติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. 357, 360) ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ สญฺญํ ภาเวตี’’ติอาทินา สญฺญาปิ อุทฺธฏาฯ สพฺพาสุ อุปมาสูติ มูลสนฺตานอุปมาทีสุ ปญฺจสุ อุปมาสุฯ ปุริมาหีติ กสฺสกปพฺพชลายนอมฺพปิณฺฑิอุปมาหิ อนิจฺจสญฺญาย กิจฺจํ วุตฺตํ มูลสนฺตานกปทาลนปพฺพชลายนวณฺฏจฺเฉทนปเทเสน อนิจฺจสญฺญาย ปฏิปกฺขปจฺเฉทนสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ปจฺฉิมาหิ พลํ ทสฺสิตํ ปฏิปกฺขาติภาวสฺส โชติตตฺตาฯ

อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุปฺผวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

11. อนฺตวคฺโค

1. อนฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] อญฺญมญฺญํ อสํสฏฺฐภาเวน เอติ คจฺฉตีติ อนฺโต, ภาโคติ อาห ‘‘อนฺตาติ โกฏฺฐาสา’’ติฯ ‘‘สกฺกายนิโรธนฺโต’’ติ นิโรธปจฺจยสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา’’ติฯ อนฺโตติ…เป.… อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ ยถานุโลมเทสนตฺตา สุตฺตนฺตเทสนายฯ

อนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] ทุติยมฺปีติ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ ปฐมสุตฺตเมว, อถ โข ทุติยมฺปีติฯ

ตติยมฺปิ ตเถวาติ อิมินา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา’’ติ อิทํ อุปสํหรติฯ

ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา

[106] ปริญฺเญยฺเยติ เอตฺถ ติสฺโส ปริญฺญา ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติฯ ตาสุ ญาตปริญฺญา ยาวเทว ตีรณปริญฺญตฺถาฯ ตีรณปริญฺญา จ ยาวเทว ปหานปริญฺญตฺถาติ ฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐาย ปริญฺญาย กิจฺจทสฺสนวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพ’’ติ, ปหาตพฺเพติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา – ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริญฺญา? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย’’ติ, ตสฺมา สมติกฺกมนฺติ, สมติกฺกนฺตํ ปหานสฺส อุปายํฯ สมติกฺกมิตฺวา ฐิตนฺติ ปชหิตฺวา ฐิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[107-112] จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนํ สมุทยาทีนญฺจ เทสิตตฺตาฯ

กิเลสปฺปหานํ กถิตํ ราคปฺปหานสฺส โชติตตฺตาฯ

สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ธมฺมกถิกวคฺโค

1-2. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[113-114] ยาวตาติ ยสฺมาฯ อิมาย…เป.… สมนฺนาคโตติ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาย จตูสุ อริยสจฺเจสุ อญฺญาณสภาวาย อวิชฺชาย สมฺโมเหน สมนฺนาคโตฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน การเณน อวิชฺชาคโต สมงฺคีภูเตน อุปคโต, อวิชฺชาย วา อุเปโต นาม โหติฯ

ทุติเยปีติ วิชฺชาสุตฺเตฯ ‘‘วิชฺชาวเสน เทสนา’’ติ อยเมว วิเสโสติ อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ

อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[115] ปฐเมน ธมฺมกถิโก กถิโต ‘‘ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ทุติเยน เสขภูมิ กถิตา ‘‘ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตติเยน อเสขภูมิ กถิตา ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน ภควตาฯ วิเสเสตฺวาติ ธมฺมกถิกภาวโต วิเสเสตฺวา อุกฺกํเสตฺวาฯ ทฺเว ภูมิโยติ เสกฺขาเสกฺขภูมิโยฯ

ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ